Azbest i subit – dlaczego są niebezpieczne i jak je usunąć?

Azbest – właściwości i zastosowanie

Azbest to włókna nieorganicznych minerałów krzemianowych, które charakteryzują się przede wszystkim wyjątkową elastycznością, sprężystością i rozciągliwością. Materiały azbestowe są również odporne na ogień, wysokie temperatury, hałas, ścieranie oraz szkodliwe działanie chemikaliów i niekorzystnych warunków atmosferycznych, dzięki czemu skutecznie mogą pełnić funkcję termoizolacji oraz izolacji akustycznej.

Powszechnie znanym przykładem wykorzystania azbestu są eternitowe płyty, służące jako pokrycia dachowe, a niekiedy również jako fragmenty elewacji. Jednak ten materiał ma znacznie szersze zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu. W latach 60. i 70. XX wieku, kiedy zużycie azbestu było największe, był on stosowany m.in. do produkcji:

• ścian działowych i płyt okładzinowych,
• płyt elewacyjnych,
• rur kanalizacyjnych i wodociągowych,
• izolacji w instalacjach elektrycznych i grzewczych,
• sznurów, przędzy i waty,
• taśm hamulcowych,
• różnego rodzaju elementów uszczelniających narażonych na oddziaływanie bardzo wysokich temperatur,
• asfaltu i lepików asfaltowych,
• papy dachowej,
• płytek podłogowych,
• przewodów wentylacyjnych, 
• tektur i tkanin służących jako elementy izolacyjne w takich sprzętach, jak np. lodówka, kuchenka czy żelazko,
• elementów izolacyjnych umieszczanych w telewizorach, odbiornikach radiowych, odkurzaczach itp.,
• farb, klejów i smarów.

Szkodliwe działanie azbestu

Negatywne oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka zaczęto badać w latach 80., zaś obecnie wiemy już, w jaki sposób i w jakiej postaci włókna azbestowe mogą niszczyć nasz organizm. Największym zagrożeniem jest uwalnianie się cząsteczek włókien do powietrza i wdychanie ich. Może to mieć miejsce np. w wyniku korozji płyt azbestowych, podczas przebywania w sąsiedztwie nielegalnych wysypisk, na których składowany jest niezabezpieczony azbest oraz – przede wszystkim – podczas usuwania azbestu, gdy wykonane z niego elementy są cięte lub łamane. Samo przebywanie w obiektach wyposażonych w niezniszczone elementy azbestowe nie stanowi takiego zagrożenia.

Wdychane przez nas włókna azbestowe przenikają do płuc – i już tam zostają, powodując trwałe uszkodzenia, prowadzące do rozmaitych chorób, wśród których najbardziej powszechna jest azbestoza (pylica azbestowa) i zapalenie opłucnej. Poza tym azbest przyczynia się m.in. do rozwoju nowotworów (rak płuc, krtani, nerek, międzybłoniaki). Co istotne, choroba niekoniecznie ujawnia się od razu – może nie dawać żadnych poważniejszych, niepokojących objawów nawet przez 30 lat od czasu wzmożonej ekspozycji na azbestowe cząsteczki w powietrzu.

Programy i przepisy dotyczące likwidacji azbestu

W związku z rosnącą świadomością na temat szkodliwego wpływu azbestu na zdrowie, w latach 90. zaczęto wdrażać rozwiązania prawne, mające na celu zlikwidowanie produkcji tego materiału i wstrzymanie stosowania zawierających go elementów. Pierwszym takim dokumentem jest ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest z 1997 roku, która zakazuje zarówno produkcji i sprzedaży wyrobów azbestowych w Polsce, jak również sprowadzania takich wyrobów na terytorium RP. Dodatkowe przepisy dotyczące składowania elementów zawierających azbest znajdują się w ustawie o ochronie środowiska oraz w ustawie o odpadach – obie zostały uchwalone w 2001 roku.

Zakaz produkcji nie wystarczy jednak, by wyeliminować azbest z otoczenia – niezbędne jest również bezpieczne usunięcie tych elementów, które już zostały wyprodukowane i mogą zagrażać zdrowiu. Dlatego w 2002 roku uchwalono Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski, który realizowano w latach 2003-2007. Następnym etapem jest Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032, który kontynuuje cele przyjęte w programie z 2002 roku, ale również ustanawia nowe zadania i zasady dotyczące m.in. BHP przy usuwaniu azbestu oraz ochrony zdrowia osób, które pracują lub pracowały w warunkach szczególnego zagrożenia działaniem azbestu. Program na lata 2009-2032 jest powiązany także z dyrektywą Unii Europejskiej, która zakłada całkowitą likwidację azbestu z przestrzeni publicznej i budynków prywatnych właśnie do 2032 roku.

Jako że usuwanie azbestu wiąże się z kosztami (konieczny jest fachowy demontaż i utylizacja), powstał również program dofinansowania na lata 2019-2023, realizowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (Ogólnopolski program finansowania usuwania wyrobów zawierających azbest). W zakresie owego programu gminy mogą uzyskać wsparcie finansowe na przedsięwzięcia związane z demontażem, transportem i utylizacją odpadów azbestowych. Dofinansowanie może w wybranych przypadkach wynieść nawet 100% kosztów kwalifikowanych. Każdy z mieszkańców gminy, która złożyła wniosek do NFOŚiGW i podpisała umowę o dofinansowanie, może zgłosić się do urzędu gminy w celu otrzymania wsparcia finansowego na usunięcie elementów azbestowych ze swojej posesji.

Usuwanie i wywóz azbestu

Usuwanie azbestu musi być poprzedzone analizą, która pozwoli na ocenę, czy w danym przypadku elementy azbestowe rzeczywiście kwalifikują się do usunięcia, czy np. tylko do zabezpieczenia, tak aby nie następowała emisja włókien do powietrza. Jeżeli wynikiem analiz jest decyzja o usunięciu takich elementów, można rozpocząć przygotowania. Teren powinien być odpowiednio zabezpieczony, ogrodzony i oznakowany. Gdy zamierzamy usuwać azbest np. z dachu domu jednorodzinnego, warto także wcześniej poinformować najbliższych sąsiadów, tak aby mogli zabezpieczyć wnętrza swoich domów przed niebezpiecznym pyłem, który będzie uwalniał się podczas demontażu elementów azbestowych.

Zamiar przeprowadzenia tego rodzaju prac należy zgłosić w siedzibie nadzoru budowlanego. Wszystkie materiały azbestowe, które mają zostać usunięte, muszą zostać spisane w formie ewidencji, z dokładnym zaznaczeniem, jaki rodzaj azbestu zawierają, jak są zamontowane oraz z jakiej powierzchni będą usuwane. Poza tym potrzebny będzie harmonogram prac oraz opisy zabezpieczenia budynku i pracowników zajmujących się demontażem, a także opis wywozu odpadów azbestowych.

W żadnym wypadku nie można usuwać azbestu na własną rękę ani nawet przy pomocy „standardowej” ekipy remontowo-budowlanej. Niezbędne jest zatrudnienie fachowców mających odpowiednie doświadczenie i wyposażonych w specjalistyczny sprzęt. W trakcie pracy wyroby azbestowe powinny być regularnie zwilżane wodą, aby ograniczyć emisję szkodliwych cząsteczek włókien. W miarę możliwości należy usuwać całe fragmenty, ograniczając cięcie i łamanie.

Usunięte materiały azbestowe muszą być hermetycznie zapakowane – zazwyczaj używa się do tego folii polietylenowej oraz opakowań kontenerowych. Następnie odpady trzeba precyzyjnie oznaczyć –muszą znaleźć się na nich międzynarodowe znaki ostrzegawcze wraz z informacją o zagrożeniu azbestem.

Kluczową zasadą jest zagwarantowanie takich środków bezpieczeństwa, by opakowania nie zostały uszkodzone ani otwarte w trakcie przewozu do miejsca składowania.

Elementów azbestowych nie można po prostu zniszczyć, ponieważ spowodowałoby to zbyt duże zanieczyszczenie powietrza, a co za tym idzie – zagrożenie dla zdrowia i życia wielu osób. Dlatego muszą one być przechowywane w miejscach do tego wyznaczonych, spełniających warunki techniczne. Składowiska azbestu mają formę dołów w ziemi, wyposażonych w ścianki. Szczelnie zapakowane odpady umieszcza się w nich warstwowo, tak aby najwyższa warstwa znajdowała się nie wyżej niż 2 m poniżej poziomu gruntu, zaś najniższa warstwa – co najmniej 1 m powyżej poziomu wód podziemnych.

Subit – toksyczna substancja pod podłogą

Nieco mniej znanym niż azbest, lecz równie niebezpiecznym materiałem jest subit, czyli lepik stanowiący mieszankę asfaltową, używany do klejenia parkietów. W drugiej połowie XX wieku substancja ta była uznawana za dopuszczalną i powszechnie stosowana, pod warunkiem zachowania odstępów czasowych pomiędzy wykończeniem wnętrza a oddaniem go do użytku – twierdzono, że toksyczne opary pochodzące z obróbki węgla uwalniają się tylko przez miesiąc, zaś po całkowitym odparowaniu nie są już zagrożeniem dla ludzi. Obecnie wiadomo już, że emisja szkodliwych oparów nie zanika, a jedynie się zmniejsza; nadal jednak wywiera negatywny wpływ na zdrowie osób trwale przebywających w takich pomieszczeniach.

Subit, a konkretnie zawarty w nim benzopiren jest niebezpieczny przede wszystkim dla układu oddechowego – przyczynia się do powstawania schorzeń gardła, krtani i płuc. Jest również czynnikiem sprzyjającym rozwojowi alergii skórnych, a także chorób trzustki, wątroby  i wszelkiego rodzaju nowotworów. Mieszkając w starym budownictwie, w mieszkaniu z wiekowym już parkietem (nawet jeśli jest zadbany), warto sprawdzić, w jaki sposób został przymocowany i, jeśli zajdzie taka potrzeba, jak najszybciej go wymienić. To, czy podłoga jest podklejona subitem, dość łatwo możemy rozpoznać, zaglądając w szczeliny pomiędzy klepkami lub w ostateczności odrywając jedną z nich – znajdziemy tam wówczas czarną lub ciemnoszarą substancję o charakterystycznym, ostrym zapachu.

Jak usuwa się subit?

Najskuteczniejszym sposobem na usunięcie subitu jest metoda mechaniczna, polegająca na zeszlifowaniu lepiku przy pomocy specjalnych urządzeń, które ograniczają emisję pyłów. Sprzęt do szlifowania powinien być wyposażony w worek na pył, zaś osoba wykonująca ten zabieg musi posiadać kombinezon ochronny, maskę i okulary. Przed rozpoczęciem prac należy oczywiście zerwać parkiet. Istnieje również chemiczna metoda likwidacji subitu, poprzez zastosowanie rozpuszczalników, jednak jest ona znacznie mniej efektywna.

Samodzielna likwidacja subitu nie wchodzi w grę – do powietrza uwalniają się wówczas szkodliwe substancje, więc przeprowadzenie tego rodzaju prac wymaga specjalistycznej wiedzy, wyposażenia i zabezpieczenia, a także utylizacji odpadów w postaci pyłu. Jedyną rzeczą, jaką możemy zrobić osobiście, jest zerwanie klepek. Trzeba też pamiętać o tym, że podczas usuwania subitu w mieszkaniu nie powinien znajdować się nikt poza fachowcami wykonującymi frezowanie.